Муж, хошууг шинээр байгуулж, аймаг, сум багийг хэвээр vлдээе Tuesday, June 26, 2007

Чимэддоржийн СОСОРБАРАМ (Өнөөдөр сонин, 2005.06.17)

Бvсчилсэн хөгжлийн vзэл баримтлалын хvрээнд Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь, тvvний удирдлагыг боловсронгуй болгож, Бvсийн тулгуур төвvvд, аймгийн төв, сум, суурин газруудыг холбосон дэд бvтцийг хөгжvvлэх талаар тодорхой санал гарч, төрийн яамдын хэмжээнд хэлэлцэгдсэний эцэст� 2003 онд УИХ-аас бvсчилсэн хөгжил ба тvvний удирдлага зохицуулалттай холбоотой хууль эрхийн актууд батлагдан� гарсан билээ. Монгол Улсын хvн амын нутагшил суурьшилтын төслийн хvрээнд хийгдсэн энэхvv шинэчлэлийн концепц ёсоор бол манай орон Алтайн, Хангайн, Төвийн, Дорнодын гэсэн эдийн засгийн vндсэн дөрвөн бvс, шинэчлэгдсэн бvлэг суурингийн тогтолцоотой болох байлаа.

Шинэ Засгийн газрын vед Монгол Улсын засаг захиргааны нэгжийн хуваарийг шинэчлэн өөрчлөх талаар дахин тодорхой санал хувилбаруудыг Засгийн газрын болон ШУА-ийн тvвшинд дахин боловсруулж тодорхой хvрээнд хэлэлцэгдэж эхэлжээ. Дээрх баримтлалыг хөгжvvлэн, хуучин уламжлал, онцлогийг судлан vзсэн болон шинэ чиглэл гаргасан эрдэмтдийн санаа бодлыг тулгуур болгосон гэх энэхvv төслөөр Монгол орныг дөрвөн аймаг, 68 хошуу, 329 сум, 26 хотод хуваасан шинэ хуваарийг боловсруулжээ.

Өвөг дээдсийн vеийн уламжлалт хошууг сэргээж, сvvлийн 100-гаад жил амьдарч дассан сумдын тогтолцоог vлдээнэ гэх энэхvv төслийн хувилбаруудыг баталгаажуулахдаа хуучин шинийг хослуулж, олон талаас нь авч vзэх ёстой. Ялангуяа бvс нутгийн оновчтой бvтцийг бvрдvvлэхийн тулд�

1.Эдийн засгийн�эрчим хvч, зам тээвэр, шуудан холбоо зэрэг дэд бvтцийн хөгжлийн төвшин, ирээдvйн шаардлага, бэлчээрийн мал аж ахуйн онцлог�ХАА�н салбар мал аж ахуй, газар тариалан

2.Экологийн хvчин зvйлvvд

3.Төрийн захиргааны vйлчилгээ, сургууль, соёл, эмнэлгийн хvртээмж

4.Тvvхэн уламжлал, угсаатны онцлог буюу хvний эрх

5.Аймаг, орон нутгийн санал зэргийг нарийвчлан тооцох нь зvйтэй юм.�

Ер нь асуудлыг эцэслэн шийдэхдээ эдийн засгийн хvчин зvйлийг голлох, дараа нь экологийн, төрийн захиргааны vйлчилгээ гэх мэтчилэнгээр ач холбогдлын эрэмбийг сайтар тогтоох нь зvйтэй. Гэхдээ орчин vед экологийн хvчин зvйлийг ч эрэмбийн эхэнд нь байлгах хувилбар зөв байж болох юм. Ингээд дээрх ач холбогдлын эрэмбийг харгалзан муж, аймаг, хошуу, сумдын талаарх өөрийн саналыг хуваалцъя.

Монгол Улсын хөгжлийн нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн тэнцлийг хангах vvднээс эдийн засгийн бvсийг аймаг биш муж хэмээн нэрлэж, эдийн засгийн хөгжлийн талаас байгуулж болох юм. Манай орон Алтайн, Хангайн, Орхон�Хэнтийн, Хэрлэнгийн гэсэн нэртэй эдийн засгийн vндсэн дөрвөн мужтай байх нь зvйтэй.

Учир нь нэрийн хувьд заримыг нь хуучнаар Тvшээт хан, Сэцэн, Сайн ноён гэсэн мөртлөө Засагт ханыг Алтай хан гэх, мөн Тvшээт, Сэцэн, Сайн ноён гэдэг нь орчин vед тvvхэн ач холбогдолгvй болсныг болон хан гэдэг нь өнөө цагт тохиромжтой эсэхийг тооцох ёстой. Мөн засаг захиргааны хувьд Монголын нутгийн босоо тэнхлэгийн дагуу саланги дөрвөн аймаг болгох нь улс төр, аюулгvй байдлын эрх ашгийн vvднээс улс орныг салган бутаргах уршгийг урд нь бий болгож байсан, ирээдvйд ч агуулж байж болзошгvйг анхаарах ёстой.

Эдийн засгийн ирээдvйг харсан төрийн холч бодлогоор бол хот сууринг тvшиж, тэдгээрийг хөдөө аж ахуйн бvтээгдэхvvнээр хангахад чиглэгдсэн фермерийн аж ахуйн хэлбэртэй эдийн засгийн аймаг, хошууд, сумдыг бvсийн тулгуур төвvvд болон томоохон хотуудыг тойруулан бий болгох нь зvйтэй. Бэлчээрийн мал аж ахуйн хэлбэртэй хошуудыг фермерийн аж ахуйг хөгжvvлэх боломжгvй байгаль, цаг уурын бvсvvдэд тvvхэн уламжлалт хэлбэрээр байлгах асуудлыг тавих нь зохистой. Товчхондоо бvгдийг механикаар хуучин хошууд болгох нь эдийн засгийн vvднээс оновчтой бус байж болох юм.

Дараагийн ээлжинд дэд бvтцийг нарийвчлан тооцох ёстой. Жишээ нь бvлэг суурингийн тогтолцооны төсөлд Төв аймгийн гол зам дагуух Лvн, Өндөрширээт, Эрдэнэсант нэг бvлэг, замаас зайдуу говь хээрийн Бvрэн, Дэлгэрхаан, Баян-Өнжvvл сумд� өөр нэг бvлэг байхаар төлөвлөсөн байна. Ингэж дэд бvтцээ харгалзахгvй бvлэглэх нь тэнцвэргvй хөгжлийг нөхцөлдvvлэх нь ойлгомжтой. Иймд хошууд, бvлэг суурин нь гол зам руугаа хандсан байх нь зохистой болов уу. Хэвтээ болон босоо тэнхлэгийн гол дагасан байдлаар хошуудыг шинээр бvлэглэх нь зvйтэй.

Экологийн хvчин зvйлvvдийг эдийн засгийн асуудлуудтай нягт� уялдуулан бэлчээрийн мал аж ахуйн онцлогийг харгалзваас хошуудыг сэргээх нь зvйтэй юм. Үvн дээр хөдөөгийн хvн амын цус ойртолтыг тооцвол энэ нь зайлшгvй ойрын vед хийх төрийн бодлого, vйл ажиллагаа болох ёстой. Уламжлалт нvvдлийн мал аж ахуйг хөтлөхөд хангай, хээр, говь хосолсон бэлчээр чухал байдаг тул хуучин хошууд нь ийм нутаг дэвсгэртэй байжээ. Жишээ нь Засагт ханы хошууд баруунаас зvvн тийш чиглэсэн нvvдлийн нутагтай байв. Өнөөдөр иймэрхvv уламжлалаа хадгалж vлдсэн Завханы Цагаан чулуут, Цагаанхайрхан, Алдархаан�� зэрэг сумдын малчид жилдээ Монгол элс, Завхан голын говийн бvс, хээрийн бvс, тэгээд� хангай буюу Отгонтэнгэр уул руу� 60-100 км нvvдэллэдэг хэвээр байгаа нь мал аж ахуйн хувьд төдийгvй экологийн хувьд ч ашигтай хэвээр байгаа юм.

Гэтэл өөр нэг жишээгээр Тvшээт ханы гол хошууд хойноос урагш� чиглэсэн байсан бөгөөд Сэцэн засгийн (Мишиг гvний ч гэх) хошуу нь Батхаан уулын баруун урд өврөөс (Өвөрхангайн Бvрд) Булгуудын хэц (Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай) хvртэл vргэлжилдэг нvvдэлчдийн амьдралын хэрэгцээг хангахад тохиромжтой хойноосоо урагшаа сунасан байрлалтай, хангай, хээр, говь хосолсон нутаг байв.

Гэтэл тус хошууны хойд хэсэг буюу хангай тал нь Бvрдэд, урд говийн хэсэг� нь Эрдэнэдалай суманд шинэ засаг захиргааны хуваариар 1921-1950 онуудад� шилжжээ. Эцэст� нь Төв аймгийн Дэлгэрхаан суманд тус хошууны төв хэсэг буюу хээрийн бvс нь vлдсэнээр хvмvvс нь нvvхээ больж, бэлчээр нь талхлагдах болсон гэх мэтийн жишээ олныг дурдаж болно. Зөвхөн хангай талдаа vлдсэн Архангайн малчид өнөөдөр ой дотроо малаа бэлчээх болсон байх� жишээтэй.�

Экологийн vvднээс дархан цаазат болон тусгай� хамгаалалттай vндэсний газруудыг аль болохоор бие даасан хошуу, сум болгож төрийн нэгдсэн бодлогоор зохион байгуулж Хэнтийн, Хөвсгөлийн, Увс нуурын, Алтайн цаадах говийн хошууд гэх мэтчилэн томоохон экологийн засаг захиргааны нэгжийг байгуулж ч болно.

Төрийн захиргааны vйлчилгээ, сургууль, соёл, эмнэлгийн хvртээмжийн шаардлагаас vvдэн гарах саналууд байна.

Эдийн засгийн мужлал нь дотроо аймаг, хошуу, сум багаас бvрдэх нь зvйтэй. Учир нь ”Хангайн муж” буюу Сайн ноён ханы аймаг нь Хангайн нурууны байршлаас болж дэд бvтэц, зам харилцааны хувьд гурван ч хэсэг саланги байгааг Монголын газрын зургаас хараад ямар ч хvн ойлгоно. Баянхонгорын төв, Мөрөн хот хоёрыг нэг муж гэхэд зай, зам бартаа нь дэндvv их.� Тvшээт хан аймаг ч гэсэн хойноосоо урагшаа сунасан эдийн засаг, байгаль цаг уурын харилцан адилгvй хошуу, сумдаас бvрдэж байгаа нь эдийн засаг, экологи, төрийн захиргааны vйлчилгээний vvднээс орчин цаг vетэйгээ ямар ч� авцалдаагvй, зөвхөн тvvхэн уламжлалаа харсан бvсчлэл, хил хязгаар тогтоосон хэрэг болжээ. Иймд аймгуудыг засаг захиргааны vндсэн нэгж, төрийн vйлчилгээний гол төвvvд хэвээр байлгаж харин хошуудтай нь зохицуулан тэднийг томсгож цөөлөх нь зvйтэй.

”1931 онд Монголд засаг захиргааны шинэ хуваарийн зорилгыг эрх дураараа явдаг нvvдэлчдийг давын өмнө эмхлэн захирах, хянах оролдлого хийжээ. Аливаа дарангуйлагч дэглэмийг хяналт шалгалтын тогтолцоогvйгээр төсөөлөх аргагvй. Иймээс цөөхөн хvнийг маш олон сум, баг, бригадад хуваавал хяналт шалгалтын нэг аппаратад маш цөөн хvн ногдож тэдний шилжилт хөдөлгөөнийг нарийн хянах боломж бvрдэнэ.” ”Харин ”сум” гэсэн нэгж нь жинхэнээс Манж нарын оруулж ирсэн томъёолол болой. Сум нь засаг захиргааны нэгж биш, харин цэргийн утгатай юм”� гэж �Шинэ эрин� сэтгvvлд бичсэн нь зөвхөн нэг талаас харсан, орчин vед ард иргэддээ төрийн vйлчилгээ (эмнэлэг, соёл, боловсрол) vзvvлэх боломж олгож байгаа сайн талыг нь vгvйсгэсэн дvгнэлт болжээ.

Сvvлийн 80 жил сумд хөгжиж ирсэн уламжлал, хийж бvтээснийг тооцвол орчин vед сумыг байлгах зайлшгvй шаардлага төрийн захиргааны vйлчилгээний vvднээс байгаа юм. Товчхондоо сум, баг ойрын ирээдvйд энэ хэвээр байх нь зvйтэй.

Тvvхэн уламжлалаар аймаг, хошууны хил хязгаарыг тогтоох гол зорилго юу байсныг ирээдvйн нийслэл� Хархорин төвтэй Хиад аймаг байгуулах vндэслэлтэй холбон энд жишээ болгон дурдъя.

Хиад аймаг
Нvvдэлчдийн хувьд нутгийн төв хэсэг, гол уугуул овог, отгоо хамгаалах асуудал нь улс vндэстний аюулгvй байдал, хаан төрийн тогтвортой байдлын амин чухал ач холбогдол бvхий төрийн бодлого байдаг. Үvний тодорхой жишээг Чингис хааны шинээр зохион байгуулсан тvмт, мянгатууд� болон Даян хааны vvсгэсэн хошуудын байрлал нь Орхон�Туулын бэлчир буюу нутгийн төв хэсгээ, язгуурын гол овог хиадуудаа хамгаалах байдлаар зохион байгуулагдаж, энэхvv зорилгоор цаг vргэлж өөрчлөгдөж ирснээс харж болно.

МЭӨ III-аас манай эриний III зууны vед оршиж байсан Хvннv, Сяньби, Тоба улс гvрнийг залгамжилсан Нирун улсаас улбаатай хиян-хиад нарын угсаа Добу, Алунгоо хатнаар дамжин vргэлжилсээр Есvхэй баатрын vед хvрчээ. �Алтан товч� судар болон тvvхийн номуудад энэ тухай дурдаад Есvхэй баатрыг хиад ястай, боржигон овгийн хvн гэж бичсэн байдаг. Хиад овог нь Монголын язгуурын гол овгуудын эхэнд байж бусад овог, угсааг салбарлуулжээ.

Хиадаас гаралтай боржигон, дvрвэд, боржигоноос салбарласан� бэсvд, урууд, мангуд, сөнөд, барулас зэрэг олон ураг, овгууд янз бvрийн цаг vед олон төрлийн нөхцөл байдлын дунд vvсч олшрон салбарласнаас хиад овог тvгээмэл болон мартагдахад хvрч, нэг vе бусад овгуудаас ч ялгарахаа байсан гэдэг. Харин Хабул хааны vеэс төр барьж байсан гол сурвалжтанууд (долоон хvvдvvд нь) бусдаас ялгарахын тулд хиад ясаа сэргээж байжээ.

Тvvх сөхвөл Орхон, Туул голын нvvдэлчдийн “сонгодог-тvvхт”� бэлчир нутагт Их хааны хvрээ XIII зууны сvvлчээр нvvн ирж� төвлөрч нутаглажээ. Ингэж Хан Хэнтийгээ дархалсны дараахан хааны ойрын сурвалжит удмынхан буюу хиадууд энэхvv Хархорин хот хавьд нvvн ирснээр Монголын язгуурын гол хиад овгийн аймгууд энд суурьшжээ.

Чингис хааны vеийн гадаад халхлалт ба Өгөөдэй хааны ”дотоодоос халхлах” төрийн бодлогыг зурагт харуулав.


1492-1502 оны vед Батмөнх даян хаан дотоодын олон отог, овгийн зөрчилдөөнөөс болж ихээхэн зvдэрсэн хvний хувьд нэгдvгээрт нутгийн төв хэсэг, гол уугуул овог, отгоо халхлан хамгаалах нvvдэлчдийн төрийн бодлогыг сэргээснээр төрөө төвхнvvлж чаджээ.

Тэрбээр Орхон, Туулын бэлчирт нvvдэллэгч Их хvрээ, хаадын өргөө, язгуур хиадуудын аюулгvй байдлыг гаднаас Мин улсаас хамгаалах төдийгvй дотоод талаасаа� буюу халх, ойрадын зөрчлөөс vvдэж ойрадуудаас “халхлах” зорилгоор Хангайн нурууны ард, Хөвсгөл, Хэнтийн нурууны хавьд шинээр аймгуудыг байрлуулжээ.

Энэ удаа жалайрууд төдийгvй бэсvд, олхонуд, тангуд-сартуул, хиргис, элжигин, горлос, vнэгэд, хэргvд, хvрээ, цоохор, хөхvйд, хатахин� нарыг хуваарилжээ.�

Хоёрдугаарт, дотоодын язгууртнуудын зөрчлийг багасгах зорилгоор� Батмөнх даян хаан 11 хvvдээ улс гvрнээ хуваан нутаг зааж захируулсан байна. Гэрсэнзийн долоон хvv дахин зохион байгуулагдсан халхын долоон отог, хошууг захирах болсноос төв отгийг нь Оноход өгчээ.� Удаах хvv Абтай шашныг дэлгэрvvлж, Ойрадыг нэгтгэн удирдаж байсан учир сайн “Тvшээт хан” цолыг авч байжээ. Гэрсэнзийн хөвгvvд болох Ашихайд vнэгэд жалайр, хvv Ноёнтойд бэсvд илжигин, Далдайд тангуд, сартуал, Самубумад урианхан отгийг тус тус өвлөн өгснөөр баруун гар болгож баруун талаа (Засагт ханы эхлэл), мөн Амин Дуралд хvрээ хороо, цоохор, Дарьд хvхvйд, хатагиныг өгснөөр зvvн (Цэцэн ханы эхлэл) болон хойд талаа тус тус халхлалтад авчээ хэмээн Д.Гонгор �Халх товчоон� I дэвтэр, ШУАХ, УБ, 1970 номын 177-р талд өгvvлжээ.

Ингэж ханлиг, хошууд хил хязгаартай болж нvvдэллэх нь хязгаарлагдсан болон бvх хошуудад Даян хааны удмынхан буюу боржигин овог жигд тархсанаар (боржигон овог vгvй хошуу, сум ар, өврийн халхуудад байхгvй байсан бөгөөд урианхай, харнууд, шарнууд зэрэг бусад олон овгийн адил өнөөдрийн Халхын бvх сумдад тархаж, ялгаж салгахад хэцvv болжээ) олон овог, отог угсаатны хувьд ижилсэж ойртжээ. Ингэснээр “халх” хэмээх орчин vеийн монгол vндэстнийг бvрдvvлэгч гол угсаатан төрөх vндсэн нөхцөл болсон байна.

Манж нар 1719 онд Монголд цэргийн өртөө� байгууллаа. Чухам энэ vеэс манж нар Монголын нэгэнт тогтсон засаг захиргааны хуваарь, хошууг улам жижиглэн хувааж, бутаргах бодлого барих болсон аж. Энэ мэтчилэн Монгол Улс 1912 онд 126 хошуутай болсноос Халхын 86 хошуу бий болжээ. Хэдийгээр тvvхэн олон удаагийн дайн мөргөлдөөний хөлд нэрвэгдэж байсан ч хиадууд буюу Монголын гол сурвалжтаны угсаа� Орхон, Туулын бэлчирт vргэлжлэн нутагласаар Ардын хувьсгалтай золгосон юм. Хиадын голомт нутаг Ардын хувьсгалын дараах жилvvдэд гадаадынхны нарийн бодлогоор гурав, дөрвөн аймгийн засаг захиргааны зааг дээр хуваагдаж, нэгдмэл байдлаа алдаж сураг тасарсан билээ.

Саяхны ”овог сэргээх кампанит ажил”-тай холбогдуулан хийсэн овог угсаатны судалгаагаар (О.Сэржээ �Ургийн судалгаа� УБ, 1998, 14, 30, 38-р тал)� хиад овог нь зөвхөн Өвөрхангай аймгийн хуучин Тvшээт хан аймагт харьяалагдаж байсан зvvн хойд талын (Хархорин,� Бvрд, Баян-Өндөр, Зvйл, Өлзийт, Сант хуучнаар Тvшээт ханы болон Далай гvний хошууд), Төв аймгийн баруун талын (Дэлгэрхаан, Өндөрширээт Эрдэнэсант, Бvрэн буюу Цэцэн вангийн болон Зоригт вангийн, Үйзэн гvний хошууд), Булган аймгийн Орхон голын урд талын (Гурванбулаг, Дашинчилэн, Могод, Хишиг-Өндөр буюу Бишрэлт гvний 84, Жонон гvний тал 85, Үйзэн гvний 83 хошууд)� хэдэн суманд л байдаг.
Эдгээр хиад нарын хошууд, сумд нь� баруун, хойд талаараа Орхон голоор хvрээлэгдэж, зvvн талаараа Туул голоор эмжигдэн тохойрсон уул ус, тал хээр жигдхэн vзэсгэлэнтэй сайхан бэлчирт адуу ихтэй, айраг исгэдгээрээ алдартай.

Хошууд нь хойноосоо урагшаа сунасан байрлалтай, хангай, хээр, говь хосолсон нутагтай байв. Ер нь ”хиад овог” Монголын тvvхэн тодорхой vеvдэд сэргэн төрд манлайлах vvрэг гvйцэтгэж байжээ. Нирун улс сэргэн мандах, Хабул хаан хvчирхэгжин улмаар Их Монгол улсыг төвхнvvлэх, Батмөнх Даян хаан нэгдсэн улсаа сэргээх, 1991 оны хувьсгал зэрэг тvvхэн цаг vеvдэд тэд өндийн гарч ирж байв. Энэ цаг vед тvvх сөхөж Хархорин нийслэлээ тойрсон Хиад аймгийг дахин байгуулах асуудлыг хөндөх нь ирээдvйг тооцсон хэрэг болно.

Эцэст нь эдгээр хvчин зvйлvvдийг нэгтгэвэл Алтайн муж нь Ховд хот хошуу, Баруун, Говь аймаг, Алтайн өмнөд хошуудаас, Хангайн муж нь Арвайхээр, Улиастай, Мөрөн хот хошууд, Хойд, Ар, Өвөр аймгуудаас, Орхон�Хэнтийн муж нь� Эрдэнэт, Дархан, Улаанбаатар, Хиад, Дунд, Өмнө аймгуудаас, Хэрлэнгийн муж нь� Чойбалсан гэсэн бие даасан хот хошууд, Хойд, Өмнө гэсэн хоёр аймгаас буюу эдийн засгийн дөрвөн муж,� засаг захиргааны есөн аймаг, есөн хот хошуудаас бvрдэх нь эдийн засгийн ач холбогдлыг голлосон хот сууринаа дагасан, уламжлал vндэсний эв нэгдлээ дээдэлсэн хувилбар гэж vзэж байна.