Хуучин хvvгийн шинэ төрх Tuesday, June 26, 2007

Б.ПҮРЭВСҮРЭН (2005.11.08)
"Өнөөдөр"-ийн хэлэлцvvлэг- Мартагдсан хөдөө: Сум


Хөдөөнийхнөө бид найрсаг зочломтгой зантай,�монгол хvний сайн сайхан шинжийг хадгалж�яваа хvмvvс гэж хvндэтгэлтэй ханддаг. Тиймдээ�ч их хотын шуугианаас хэд хоног ч болов холдох гэхдээ хөдөөгөө бараадаж, гэдэс цайлгахаар ээлжийн амралтаа хоног тоолон хvлээдэгсэн.

�Хөдөөгийн байдал шалдар булдар, цагийн байдал ороо бусгаа� энэ vед урьд өмнө нь тэр бvр дуулдаад байдаггvй сэтгэл сэртхийлгэм элдэв хэргvvд хот хөдөөгvй гарсаар. Манай улс нэг хvнд ногдох спиртийн төрлийн бvтээгдэхvvнээрээ дэлхийд нэлээд дээгvvр давхиж яваа. Энэ �амжилтад� хөдөөгийнхөн маань багагvй �хувь нэмэр� оруулж, vндэсний vйлдвэрлэлээ �дэмжихээр� зvтгэцгээж байна.

Нэг vе хаанахын �хэн� гэгч нь тодорхойгvй найруулсан гэж хэлж�болохоор архи хэрэглэдэг байсан хөдөөгийнхөн одоо бас ч гэж хэдэн�малынхаа буянаар �Хараа�, �Ерөө� хvртэцгээх болж. Таньж мэдэхгvй ���шинэ �нөхдийг� бол андахгvй. Ганц татаад л танина. Энэ нь ололттой мэт санагдаж болох ч савнаасаа бусдыг дийлдэг эд сайн, муу ялгаагvй хорвоогийн явдлыг мартуулж орхино.

Хэдхээн жилийн өмнө дөө. Нутгийн ах нар хааяа нэг халамцуухан дайран өнгөрөхдөө настай ээжээс минь эмээж, хийгээд өгсөн лонхтойг хоослолгvй ганц, хоёрхон уучихаад �одоо харьж унтлаа, эгчээ� гээд л гэрийнхээ зvг явдагсан. Зарим багачуул хор идсэн шаазгай адил огшицгоож, заамдалцан байхад ижии минь очин салгаж, гэртээ унтуулчихаад, маргааш нь �хvмvvжvvлээд� мордуулдагсан.

Одоо хаа сайгvй сархад хvртэгчдийн арми залуужжээ. Хөдөөд мөн л ялгаагvй, биенээсээ том тэнз савчуулсан, хэнбугайн vгийг ч vл ойшоогчид олширч. Аргадах гээд vзвэл, салгах гээд зvтгэвэл улам гаарч, уушиг нь сагсайхыг яана. Эвийг нь олох гэсэн биш хэд сайн гөвшөөд хаячихмаар зөрvvдэлнэ. Зуны цагт бол сургуулийн хvvхдvvд гэж нэг сайхан нэргvй зарц нар, тэдний �ажилгvйдэх� нэг шалтаг. Эцэг эхийнхээ өмчилж өгсөн хэдэн малыг эрийнхээ сайнд өсгөсөн мэт аархуу загнана.

Ууснаа шингээж чаддаг, ах захаа мэддэг, айж ичиж, эмээдэг байсан өнөөх сайхан хvмvvсийн маань дvр төрх нэг л өөрчлөгдөөд байх шиг. Сумын төв ороод буцахдаа хэдэн хvvхдэдээ боов, чихэрхэн авах бус бор дарсанд тvрийвчээ тэмтэрч, мөнгөгvй бол нэрээ бичvvлж өнөөхөө хvртчихээд л ганхаад ирнэ.

Дэлгvvрийнхэн нь ч уриалгахан гэж жигтэйхэн, бэлэн мөнгө гэлгvй төлөг, борлон, бяруу гээд өрөө цуглуулахад ядах юмгvй. Сумын төвvvдэд хvvхэд, залуус чөлөөт цагаа өнгөрөөчих газар, номын сан гэж байхгvй. Пентиум-2 ч байсан хамаагvй хэдэн компьютер тавьчихаад, хvн ирэхийг хvлээгээд сууж байгаа газар алга. Гэрлэн чимэглэл нь гялалзсан дэлгvvр, баар хэссэн шиг , ганц нэг �шаариг� цохисон шиг л цаг нөхцөөж байна.�

Галт зэвсгийн гаж хэрэглээ
Архи уухгvй хvн гэж байхгvй болсон цаг гэж хэн нэг нь өмөөрч магад. Энд нэг л учир бий. Ороо морины толгойг олоод углачихаж чадахгvй мөртөө эхнэрийнхээ ууцан дундуур уургаа хугартал гөвшиж орхих халамцуу эртэй таарч л явлаа. Уншигч та ч гэсэн уураа барьж ядсан нэгэн шургаагны vзvvр далайх, шон бариад харайх дvр зургийг харж л байсан байх. Сvvлийн жилvvдэд малчид маань бараг цөм л хотондоо дуугаргах буутай болсон. Цагдаагийн байгууллагын өнгөрсөн оны тооллогоос vзэхэд улсын хэмжээгээр иргэд болон хуулийн этгээдийн гар дээр 31 мянган ширхэг буу байгаа аж.

Том, жижиг, дурантай, олон vсэрдэг гээд л төрөл бvрийн бууны олонх нь малчдын гар дээр бий.
Гэтэл галт зэвсгийн тас хийх дуун малчны хотыг цочоох нь ердийн vзэгдэл мэт болох нь юу вэ. Уурга, шон бариад уураа гаргаж байсан хvмvvс өнөөдөр буу бариад эхнэрээ, дvvгээ элдэх нь юуны учир.

Халамцуу эр vнээ сааж байсан эхнэрийнхээ дээгvvр хотны хамаг мал vргэтэл �калибрьдаж� орхих, �малд явсангvй, гөрөөлж тэнэлээ� хэмээн уурсахдаа уулнаас бууж яваа дvvгийнхээ өөдөөс винтовоор хоёронтоо тасхийлгэх. Тэгсэн мөртлөө� хойд энгэрт бэлчиж байсан тугал руу нь боохой дайрч хоёрыг муужруулчихаад байхад �сумгvй болж байгаа� гээд буудалгvй дурандаж зогсох.
Байдал ийм байхад иргэдийн гар дээр байгаа буу, сумны хэрэглээний байдлыг цэгцлэх хэрэгтэй санагдана.

Одоо зах зээл дээр винтовны сум ховордчихож. Тэр бvр хэрэглээд байдаггvй �галтай� гэх ширхэг сум 350 орчим төгрөгөөр олдоно уу гэхээс анхны цаснаар ганц бодон унагачих гэхдээ хэрэглэдэг сум нь 500-аар ч олдохгvй болжээ. Нэг хэсэг армийн хэрэгцээнээс шомбоддог байсан. Энэ төрлийн хэрэгт холбогдсон хvмvvс ч цөөнгvй. Харин хараа хяналт сайжирсан уу яасан, 300 ширхгийг нь нэг бодоор сольчихдог байсан наймаа хөдөөгvvр vзэгдэхээ байж.

Хэдийгээр жил бvр галт зэвсгийн тооллого хийж байгаа боловч хэрхэн хэрэглэж, эзэмшиж буй нь хараа хяналтад байж чадахгvй л байна. Бvртгэлгvй юмуу, улайм цайм буга унагачихсан тохиолдолд л зэвсгийг нь хурааж авдаг. Гэтэл хотны хvмvvсийн амар амгаланг эвдэж, хэсэгтээ л зvрхийг нь хагалчих шахан сандаргаж байгаа хvмvvст ямар нэгэн хяналт алга. Айл саахалтынхан нь ч �архи уучихсан байсан� гэдгээр цагаатгаж, цагдаа, шvvх болдоггvй бололтой. Тэнэсэн сум тархинд гэгч юм болвол яана.

Хэдэн малаа өгөн байж авсан бууг нь хурааж, хорих хvртэл арга хэмжээ авдаг болсноор хvмvvс буга намнахаа больсон байна билээ. Харин сархадын ааг, уурын мунхагаа хvйтэн зэвсэг хэрэглэн тайлж буй энэ байдалд анхаарал хандуулж, авах арга хэмжээг чангатгахгvй бол тэд толгой дээгvvрээ исгэрэх сумны дуунд дасал болох шинжтэй. Бууг нь бvртгэж болоод байгаа юм, сумных нь зарцуулалтыг хянаж болмоор санагдана. Тоо хэмжээгээр хуваарилдаг болоход ч буруудах юмгvй.

Буга намнахаас эмээдэг болсон хvмvvс бие бие рvvгээ овоо хараа онилдог болсон нь хачирхалтай.� Муу, буруу бvхнийг архи руу чихэж болмооргvй. Амьжиргаагаа болгож ядсан хvмvvсийн бухимдал, согтууруулах ундааны охь дээр буун дуу нэмэгдвэл юу болох вэ, хvмvvс ээ.

"Эрхий мэргэний" эмгэнэл ядуурал дагуулсаар
Ердөө тавхан жилийн өмнө л гэхэд тарвага гээч амьтан бужигнаж байлаа. Гэтэл одоо буудахгvйгээр,
зvгээр л харъя гэхнээ vзэгдэхээ байж. Шилж байгаад бууддаг байсан амьтан маань хvйс тэмтрvvлсэн мэт нvдэнд торох юмгvй алга болчих гэж. Тарвагатай нутгынхан, боодогны шөл уух гэж хорхойсдог хэнбугай ч vvнийг сайн мэдэж байгаа. Хэдийгээр өнгөрсөн жил агнахыг хориглосон тушаал гарсан ч гэлээ өнөө жил өсч, vржээд нэмэгдсэн юм алга.

Намрын намарт хэдэн тарвага шоглочихвол явуулын наймаачдад өгч хvvхдийнхээ сургуулийн юмыг бэлтгэж, бакаал, булигаар, гурил, будаахнаар арилжиж хэрэгцээндээ нэмэрлэсэн шигээ сууж байсан малчид өнөөдөр хэдэн малаасаа өөр урдаа барих юмгvй болжээ. Тарвага vзэгдэхээ больсон хойно л тэд амьжиргааных нь нэг эх vvсвэр байсныг ойлгож байна. Нутгийн хvмvvсийн хамарсангуй өгvvлэх ярианаас vзвэл, буугаар агнахад ингэтлээ хордоггvй бололтой.

Өнөө жил нэг vvрнээс хашир бурхи юмуу, ганц нэг идэрхэн тарвага буудууллаа гэж бодоход хэрэгт дурлан шомболзох мөндөлнvvд нь хойтон гэхэд нөхөөд л гараад ирдэг аж. Тэгээд ч �сонголт арвин� байсан учир хvмvvс мөндөл тоож бууддаггvй байлаа. Гэтэл малгvй, ядруухан амьдралтай хvмvvс �эрхий мэргэнд� ёстой л дайн зарлаж, жалга довыг хуваан авч, онгорхой нvх болгоныг нь торлож орхисон байна. Ингээд л алгын чинээ жижигхэн гархи тарвага гээч амьтны эрлэг болж, голомтоор нь устгаж эхэлжээ.

Эмэгтэй хvн алх барьчихаад, тороо эргэж байгаа нь энэ гээд хvvхдээ хөтлөөд явж байсан гэдэг. Агнаад авчирсныг нь өвчнvv л гэхээс биш хөлнөөс нь татаж гаргаж ирээд тархин дундуур нь алхаар тас буулгах гээд явж байдаг эмэгтэй хvн байдаггvй л байлаа. Хэдий ядарч байсан ч хvн төрхөө алдахгvй л байхсан даа.

Хөдөөгийнхний амьжиргаанд багагvй нэмэр болж байсан тэр амьтныг хэрхэн олшруулах тухай ярих цаг болжээ. Зөвхөн агнахыг нь хориглох бус хамгаалалтад авч vржvvлэх асуудлыг шийдье. Тэгэхгvй бол хэтэрхий ихээр агнаснаас сэргэх чадвар нь алдагдсан байж ч мэднэ. �Газар доорхи шар тос� маань хайлж орхивол байгаль орчинд ч ямар өөрчлөлт орохыг урьдаас таамаглах хvн алга.

Буруу замаар тээсэн будаа
Малын захгvй, амьжиргаа ядруухан хvмvvс гал алдахгvйн тулд элдвийг сvвэгчлэх болжээ.Нутагтаа
�нvгэлт хар гөрөөчин� гэгддэг байсан нэгэн алах тарвагагvй болсон учир эхнэр, хvvхдээ дагуулан алт шигших гээд яваад өгч. Тэр хvн ч яахав, хөлс хөдөлмөрөөрөө амьдрах гэхдээ тийн шийдсэн хэрэг.

Гэтэл олз хайж, амар хялбараар хэдэн бор юмтай болчих гэсэн бодолтонгууд цөөнгvй байна. Сvvлийн жилvvдэд хөдөөгvvр малын хулгай хавтгайрах шинжтэй. Бараг л хаяагаа хадарч, нvvдэл суудал, тvлээ тvлшинд явахдаа урдаа барьдаг хэдэн шар, хөл хөнгөн, явдал сайтай морьдыг нь хөөгөөд, хөтлөөд талийх нь элбэг болжээ.

Тvvнчлэн нутаг орныхоо хаа нэгтээ нь булаастай эрдэнэсийг ч хайр гамгvй ухацгааж байна. Зөвхөн нэг суманд л гэхэд 150 гаруй газарт �хайгуул� хийсэн байх жишээтэй. Тийм ч хатны булш, ийм ч ноёны эрдэнээ нуусан хэмээн нутгийнхны дунд яригддаг байсан яриа, яах аргагvй хvний гараар овоолж, шан татчихсан газрууд� �эрдэнэсийн эрэлчдийн� хараанаас мултарсангvй, цөм хөндөгджээ.

Тийм газрыг ухаад унаатай болсон, алтан бурхан олоод машинаар сольсон юм гэнэ гэх яриа хvмvvсийн дунд элбэг. Тэр ч бvv хэл нэгэн хатны булш байсан газрыг ухчихсан, хуучин цагийн эмэгтэй хvний хэрэглэл болон ясуудыг нь эвлvvлж байсан хөгшинтэй таарахад �өвгөдийнхөө юмыг авч байнаа� гээд жишим ч vгvй сууж байсан гэдэг.

Хэн нэгэн олз хайсан хvмvvсийн гар хөл болж, нутаг орныхоо хаана юу байгаа тухай ам дамжсан ярианы мөрөөр газарчилж, багагvй олз хvртэгчид ч цөөнгvй, Эртний хvмvvсийн оршуулга, догшин, хvрч болохгvй гэж цэрвэн, тойрон явдаг байсан vе өнгөрч. Хуучны эдлэл хайн хөдөөгvvр хэсэгчид янз бvрийн юмаа аргалж, ширгэлvvлдэг хvн дагуулж явдаг гэж ярих юм билээ.

Энэ мэтчилэнгээр хөдөөгvvр болж буй элдэв зvйл олныг дурдаж болно. Хийж буй ажил, болгохын төлөө зvтгэж байгаа хvмvvс олон бий. Гэвч сайны хажуугаар саар гэгчээр дээр хөндсөн зvйлvvдэд анхаарал хандуулахгvй бол хөдөөд ядуурал газар авч, тэр хэрээр хvмvvсийн уур бухимдал нэмэгдэн, гашуун усны дагуулах балаг, газар усаа хилэгнvvлсэн нvгэл багасахгvй нь бололтой.

�Хуучин монгол шинэ монгол болж, хуучин хvv шинэ хvv боллоо� гэж нэг кино төгсдөгсөн. Хуучин хvvгийн шинэ төрхийг өөрчлөх цаг болжээ.