Хонь ховордож, цөөрч байна Tuesday, June 26, 2007

Эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Нацагийн Логи, Бизнесийн удирдлагын магистр, докторант Далхаагийн Шинэбаяр
(Өнөөдөр сонин, 2006.10.04)

Монголчууд морьгvй малчных мохоо, хоньгvй айл хомхой гэж хонь адуугаа эрхэмлэн дээдэлж байдгаа зvйр цэцэн vгэндээ ч шvтэн биширч ярилцдаг билээ. Ялангуяа сул асгасан сувд шиг ярайж цайрч харагдан, цэлгэр уудам бэлчээр нутгийнхаа чимэг болдог хонин сvргээ сувд эрдэнэ шиг хайрлан өсгөн vржvvлж ирсэн юм. Гэтэл харамсалтай нь сvvлийн жилvvдэд уудам дэлгэр бэлчээр нутаг маань ч эвдэрч эзгvйрэн, хонин сvргийн маань тоо ч буурч монголчуудын сэтгэл санааг зvй ёсоор гонсойлгох боллоо.

Монгол тvмний минь амин тэжээл, бахархал болсоор ирсэн тvvхэн уламжлалт мал сvрэг-хонин сvргийнхээ тогтвортой хөгжлийг хангах нөхцөлийг бvрдvvлэх асуудлыг хvн бvр тал бvрээс нь авч vзэж санаа бодлоо уралдуулах цаг vе нэгэнт тулгарч ирлээ.

Хонин сvргийн тогтвортой хөгжлийн асуудалд зөвхөн тоо толгойн өсөлт төдийгvй удам угсааг нь сайжруулах, маллагааны арга ажиллагаа, аж ахуй-зохион байгуулалтыг нь боловсронгуй болгох, эрvvлжvvлэх гэх мэт бvхий л асуудлууд хамаарна.

Хонин сvргийн дотоод оновчтой бvтэц бол тvvний тогтвортой хөгжлийн vндсэн нөхцөлийн нэг билээ. Оновчтой бvтцийг нь тогтооход хонин сvргийн жилийн зохистой эргэлтийг аж ахуйн нэгж бvр хамгийн зөв хувилбараар хэрэгжvvлэх нь онцгой ач холбогдолтой. Өнөө vед бидний бахархал болдог хонин сvргийн маань дотоод бvтэц газар бvрт vлэмж эвдэрсний улмаас тvvний тоо толгой тогтвортой өсөх нь битгий хэл жилийн нь зарлагыг тухайн жилд бойжуулсан хурганы тоо нөхөж чадахаа больж, хонины тоо эрс цөөрч, нийт малын дотор тvvний эзэлж байсан байр суурь доошилж “Монгол Улс хонь гэдэг өндөр ашиг шимтэй гайхамшигтай сайхан малтай байсан юм гэнэ билээ” гэсэн тvvх л vлдэхэд хvрэх дөхөж байгаа гашуун бөгөөд vнэн бодит байдлыг хvн бvр анхаарч vзэхээс өөр аргагvй боллоо.

Бид хонин сvргийнхээ өнөө vеийн бодит тоон мэдээлэл дээр тулгуурлаж, жинхэнэ амьд баримт тvшиж, эдийн засаг-математикийн арга ашиглан зөвхөн тоон vзvvлэлтээр хийсэн судалгаа тооцоог энд толилуулж санаа бодлоо хуваалцахыг зорилоо.

Хонин сvрэг бол монгол тvмний амин зуулгын vндэс ямагт болж байсан учраас тэр нь улс орны ч, аливаа аж ахуйн нэгжийн ч, айл өрхийн ч нийт малын дотор ямагт зонхилох байр суурийг эзэлдэг байсан юм. Үvнийг дараах тоон мэдээллийн судалгаанаас тодорхой харж болно. Тухайлбал, улсын мал тооллогын дvнгээр хонь, ямаа хамтдаа нийт мал сvргийн дотор 1918 онд 75.3 хувь, 1924 онд 77.3 хувь, 1925 онд 78.5 хувийг тус тус эзэлж байсан хувь хэмжээг тав таван жилээр тооцоолон судалж vзэхэд 1926-1930 оны дунджаар 66.7 хувь, 1931-1935 оны дунджаар 60.9 хувь, 1936-1940 оны дунджаар 59.6 хувь, 1946-1950 оны дунджаар 55.9 хувь, 1951-1955 оны дунджаар 55.1 хуь, 1956-1960 оны дунджаар 53.6 хувийг тус тус эзэлж байсан ба 1991-1995 оны дунджаар 53.6 хувь, 1996-2000 оны дунджаар 45.5 хувь, 2001-2005 оны дунджаар 43.3 хувийг эзлэх болж сvvлийн жилvvдэд тvvний хувийн жин ийнхvv ямагт буурах боллоо.

Эдгээрээс vзэхэд хонины тоо сvvлийн жилvvдэд /ялангуяа 1990-ээд оны сvvлчээс эхлэн/ vлэмж буурч 1930, 1940 оны vед улсын нийт малын дотор 60 орчим хувийг эзэлж байснаа одоо 40 хvрэхгvй хувийг эзлэх болсон байна.

Хонин сvргийн маань тоонд гарч байгаа энэ бууралт нь тvvний жил бvрийн зvй бусын хорогдол өсөж, дотоодын хvнсний хэрэгцээнд бэлэнчлэн хэтэрхий олноор нь хэрэглэх болсонтой шууд холбоотой байна. Үvний улмаас сvvлийн жилvvдэд тухайн жилд гаргасан зарлагаа уг онд бойжуулсан хургаараа нөхөж чадахаа больсон байна. Тухайлбал, энэ vзvvлэлтийг арав арван жилээр судалж vзэхэд 1951-1960 оны дунджаар тухайн онд бойжуулсан хурганы тоо уг онд зvй бусаар хорогдсон болон дотоодын хvнсэнд хэрэглэсэн хонины тооноос 62 хувиар, 1961-1970 оны дунджаар 129.2 хувиар тус тус давж байсан бол 1976-1985 оны дунджаар 2.4 хувиар, 1991-2000 оны дунджаар 1.9 хувиар тус тус дутах болжээ.

Эдгээр судалгаанаас vзэхэд тухайн жилд гаргасан зарлага оны эхний хонины тоонд эзэлж байсан хувь хэмжээ 1960-аад оны vеийнхээс өнөө vед хоёр дахин илvv хувийг эзлэх болсны улмаас хонин сvргийн маань нөхөн vржих чадвар ийнхvv зогсжээ.
Бид сvvлийн 45 жилийн буюу 1960-2004 оны тоон мэдээлэлд тулгуурлан оны эцсийн хонины тооны өсөлтөд тухайн оны эхний 100 хээлтэгч тутмаас бойжуулсан хурганы тоо, уг онд зvй бусаар хорогдсон болон дотоодын хvнсэнд хэрэглэсэн хонины тоо гэсэн хvчин зvйлсийн vзvvлж буй нөлөөллийн эконометрийн шинжилгээг хийж уг нөлөөллийн зvй тогтлын математик илэрхийллээс vндэслэн хонин сvргийнхээ тооны хэтийн төлөвийн прогнозыг тооцоолж vзэхэд хонин сvргийг одоогийн эрхэлж буй маллагааны арга барилаар нь эрхлэн явуулсаар байвал ойрын жилд тvvний тоонд төдий л ахиц гарахгvй болох нь харагдаж байна.

Тиймээс хонины зvй бусын хорогдлыг бууруулахын тулд нэг талаар, хонин сvргийн өнөөгийн маллагааны арга ажилалгаанд малчдын хамтын хvч чармайлтыг нэгтгэсэн малчдын хоршоо, мал аж ахуйн фермийг зохион байгуулан нэвтрvvлж бэлчээрийн маллагааг хагас суурин маллагааны эрчимжvvлэлтийн арга ажиллагаатай нарийн мэргэжлийн удирдлагын дор чадварлагаар хослон явуулах эргэлтийн чанартай өөрчлөлт оруулах, нөгөө талаар хонины махны хэрэглээг багасгахын тулд хонины махыг орлож чадах гахай, тахиа мэтийн төрөлхийн эрчимтэй салбарыг өндөр vр ашигтай өсгөн vржvvлж, махны хэрэглээнд өргөнөөр оруулах талаар бодлогын шинж чанартай арга хэмжээг хvчтэй авч явуулах шаардлагатай болжээ.

Тvvнчлэн 100 эх тутмаас бойжуулах хурганы тоог нэмэгдvvлэхийн тулд хурганы хорогдлыг багасгах, хургаа бvрэн мэнд бойжуулах эрчимтэй арга ажиллагааг нэвтрvvлэх, өсвөр эх мал нийт сvрэгт эзлэх хувийн жинг нэмэгдvvлэхээр хонин сvргийн бvтцийг сайжруулахад төрөөс бодлогын шинж чанартай арга хэмжээг хvчтэй авч явуулах шаардлагатай болжээ. Тvvнчлэн 100 эх тутмаас бойжуулах хурганы тоог нэмэгдvvлэхийн тулд хурганы хорогдлыг багасгах, хургаа бvрэн мэнд бойжуулах эрчимтэй арга ажиллагааг нэвтрvvлэх, өсвөр эх малын нийт сvрэгт эзлэх хувийн жинг нэмэгдvvлэхээр хонин сvргийн бvтцийг сайжруулахад төрөөс бодлогын шинж чанартай арга хэмжээг яаралтай авч явуулах шаардлагатай болжээ.

Энэ нь 2005 оны улсын мал тооллогын дvнд тулгуурлан хонины нас хvйсний бvлгээрх дотоод бvтцэд улсын хэмжээгээрх нийт хонь болон хонины тоогоор нийт аймгуудын дотор I-V-т яваа Өвөрхангай, Хөвсгөл, Завхан, Архангай, Увс аймгуудын хонин сvргийн бvтцэд хийсэн судалгаанаас vзэхэд хонин сvргийн тууштай өсөж vржихэд онцгой ач холбогдолтой өсвөр эх малын нийт сvргийн дотор эзлэх хувийн жин нэн доогуур, дөнгөж 21-22 хувийг л эзлэх болсонтой холбоотой байна.

Бид хонин сvргийн дотоод оновтой бvтцийг тодорхойлох зорилгоор Монгол Улсын мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хvрээлэнгийн эрдэмтэдтэй хамтран хонин сvргийн оновчтой бvтцийг тодорхойлохоор тvvний нас хvйсний бvлэг тус бvрийн хонины хувьд зайлшгvй анхаарвал зохих маллагааны технологийн шаардлагууд, нас хvйсний бvлгvvд хоорондын нь зохистой харьцаануудыг vндэслэл сайтай тусгаж, тус хvрээлэнгийн туршлагын бааз 600 хонь бvхий vржлийн фермийн тоон мэдээлэлд тулгуурлаж хонин сvргийн дотоод оновчтой бvтэц, эргэлтийн эдийн засаг-математикийн загварыг боловсруулан, тооцооллыг ХААИС-ийн Эдийн засаг, бизнесийн сургуулийн Кибернетикийн тэнхмийн компьютерийн лабораторит Lindow программыг ашиглаж хийлээ. Энэ эдийн засаг-математикийн загварын оновчтой шийдээс vзэхэд хонин сvргийн дотоод оновчтой бvтцэд тvvний тогтвортой өсөлтөд vйлдвэрлэх ач холбогдолтой өсвөр эм хонь-зурсан, охин төлөгний эзлэх хувийн жин 35.1 хувь байх нь зохистой гэж тогтоогдсон юм. Тийнхvv манай улсын хонин сvргийн тогтвортой өсөлт, сvргийн дотоод бvтэц нэн алдагдаж байгаад ноцтой дvгнэлт хийж ажиллах шаардлагатай болсон нь зөвхөн тоон мэдээлэл дээр тулгуурлаж бидний хийсэн эдгээр судалгаанаас ч харагдаж байна.