Ядуурлын цөм нь сум Tuesday, June 26, 2007

П.БАТТУЛГА (2006.08.23)
Сум аймаг цөөрч сул Монгол хөгжинө ---- "Өнөөдөр"-ийн сэдэв

Монголд ядуу айл олон бий. Тоймлож гаргасан тоо бараг байдаггvй тул олон л гэхээс. Юутай ч манай нийт хvн амын талаас хол илvv хувь нь ядуувтар, ядуу, нэн ядуу, туйлын ядуу аж төрж буй нь өдөр ирэх тусам улам бvр анзаарагдаад байх болж.

Хөдөө дайдын ядуурлаас зугтсан хvмvvс гэртэй нь гэрээ, гэргvй нь горьдлогоо ачаалан Улаанбаатарын хаяа бараадсаар. Ядуурал гэгч мангаагаас дайжин хар хурдаараа хэчнээн гvйвч холдож амжилгvй “юманд” тээглэн бvдэрч унаад баригдаж орхино. Ядуурал угаас өвчин юмсан бол агаар дуслаар халддаг байж таарна.

Тэгээд ч салхин хvлэгтэй тул хурдан гэдэг нь жигтэйхэн. Яаж ч мэрийгээд аймаг алгасч нvvж ирсэн борчууд хотын зах, хогийн цэг хоёрт хашигдан өнөөх мангаадаа цаламдуулна. Хvнтэй нэг л зууралдаад авсан бол хvзvvн дээр нь зайдлахаар дээшээ л авираад байна уу гэхээс сална, холдоно гэсэн төсөөлөл барагтай бол байдаггvй аж, энэ ядууралд.

Сум нь сум шиг, суурин гацаа нь хvн амьдраад байж болохоор байсансан бол юу боллоо гэж энэ олон айл өрх төв бараадаж, цагийн салхинд жиндэж суув гэж. Ерөөс Монголын ядуурлын гол цөм нь сум болж. Одоо сумдын төвд нутаг амьтай хэдэн хөгшин, “ардын засгийн газар албаны том ажил”-тай төсвийн байгууллагын албан хаагчид л vлдэж. Төв рvv тэмvvлэгчдийн дундаас амьдралаа дээшлvvлсэн нь хуруу дарам цөөн. Улам дордсон нь учиргvй олон.

Ядуу хvний хvvхэд яаж ч боловсрол эзэмших вэ дээ. Дөрвөн аргын тоо бардаггvй, нэрээ бичиж дөнгөдөггvй хvvхдvvдэд дэлхий хэмээх хvй мандал зургаан зааны нуруун дээр тогтдог юм гээд хэлчихвэл итгэхэд бэлэн байх вий. Ходоодны хоосноос толгойн хоосрол шууд хамааралтай аж. Аав ээж нь хог тvvж хоногийн хоол залгуулдаг бол vр хvvхэд нь өөр ажил хийж, их цалин авч болдог гэсэн бодол огт төрөхгvй. Иймэрхvv иддэг “хоолныхоо” (хоол гэж хэлэхэд хэцvv юмаар өл залгадаг учраас хашилтад хийлээ) хэмжээнээс ихгvй сэтгэдэг хvмvvс нийслэлийг “хашаалчихжээ”. Тэдний ирсэн зvг нь өөр өөр ч аль нэг аймгийн ямар нэг сумаас л наашилсан нь тодорхой.

Их хотын хаяа хатавч бараадаагvй зарим нь алттай байж магадгvй дов сондуулны доодхыг сөхөж vзсээр төрсөн нутгаа сохор номингийн овоолго, дайн тулааны талбар шиг болгочихсон.

XVIII зууны сvvлчээр Америкийн борчууд нэг нэг шуудай vvрч, алт хайн Аляскийг зорьсон гэдэг. Гэвч янкуудын эх орныг алт хvчирхэг болгоогvй. Харин өндөр өндөр уулсыг хэжих бизоны (зэрлэг vхрийн) жимээр төмөр зам тавьж чадсан нь л өдгөөгийн Америкийг аугаа гvрэн болгох vндсийг тавьсан. Уртсаад байна гэж хэсэг хөөрцөглөснөө урагш бараг ахиулахаа больчихоод байгаа “Мянганы зам”-ыг егөөдөөгvй ч хөгжил дэвшилд хvн ардаа хvргэх хөшvvрэг, дорвитой зоримог алхам хийж байгаа нь харагдахгvй байна, энэ эрх баригчдын зvгээс.

…2000 оны сонгуулийн vеэр Төв аймгийн баруун хэдэн суманд нэр дэвшсэн нэгэн эрхмийг дагаж хэд хоног явж билээ. Сонгогчидтой уулзах, айл өрхvvдээр нэр дэвшигч маань орж ахуй амьдралтай нь танилцах vеийнх нь гэрэл зургийг авах миний vндсэн vvрэг. Гэхдээ бас бага гэлтгvй давхар ажилтай.
Тэр нь айлд орсон “даргынхаа” дохиогоор машиныхаа хонины хонхорт байх хайрцагтай чихрээс уутанд хийж, ном хуанлийн хамт тухайн айлд өгөх. Уг нь буянтай ажил байгаа биз. Үvнийг дагалдан яваа бид хэд “балинчийн ажил” гэж нэрлэх. Тэгэж яваад Эрдэнэсант сумын төвөөс төдий холгvй нэг айлд очиж билээ.

Тэднийхээс ядуу айл байдаг л байх. Гэхдээ надтай лав таарч байгаагvй юмдаг. Навтас болсон жижиг дөрвөн ханатай гэрийн оронцогт эхнэр нөхөр хоёр найман хvvхэдтэйгээ амьдрах аж. Гэрийн эзэн бор эсгий гуталтайгаа гарч ирж, нохойгоо хорив. Тавдугаар сарын сvvл vе шvv дээ.
Эхнэр нь дээл гэж хэлэхэд хэцvv юм эгэлдэргэлжээ. Энэ арван ам бvлийн хувцастай нь л эд бололтой.

Бор гэрийн доторх бvх зvйл бор, бvр хар. Хатангир, халтар жаалуудын нvд шvд нь л гялалзана. Жил дараалан, зарим нь ч томыгоо ой хvргэж амжилгvй гарсан болов уу гэмээр найман хvvхэд томчуудын гар дагуулж харна. Энэ айлд идэх юм байтугай ус ч vгvй бололтой. Гаднаа хаврын тарваганы хөх арьс хоёрыг ч тэлжээ. Хатуухан хэлэхэд хар нохой нь эздээсээ ч цатгалан бололтой.

Гэрийн эзэн “Намар айлууд идшээ хийхэд нь хамжилцаж, толгой цувдай авдаг. Өнөө жилийн “vvц” гуравдугаар сар гаруут дууссан. Ойрдоо нохойгоороо тарвага бариулж идээд, бас ч гэж хоосон хонохгvй л байна” гэж ярих. Ичээнээсээ гарч, ороондоо гvйсэн туранхай тарваганы мах гэж дөмөгхөн айлын нохой ч тоохооргvй хар юм байдагсан. Угтаа бол тахал тэднийхээс тавхан алхмын зайд байна гэсэн vг. Энэ ч бvvр хамаагаа алдаж. Өгөөмөр нэр дэвшигчийн өгсөн шуудай будаа тэдэнд жилийнх нь хvнс шиг санагдсан байх аа. Лав л их баярлаж байсан.

Зургаан жилийн өмнө орсон энэ айлын аж амьдрал өнөөдөр дээрдсэн гэж огт бодохгvй байна. Хvvхэд нь арав хvрч, нэг аманд ногддог өдрийнх нь “хоол” л багасаа болов уу. Ядаж тарвага “нохойгоор бариулахыг” хоёр жилээр хориглочихсон. Хэрэв бvгд эрvvл саруул бол шvv дээ…

Засаг захиргааны бvтцийг өөрчилж, аймаг сумдыг цөөлөх талаар Ерөнхий сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулж ажилдаа орлоо гээд л нэг хэсэг шуугиснаа өнөөдөр таг болчихлоо. Бодож төлөвлөсөн, судалж тооцсон зvйл байдаг юм бол тvргэхэн ажил болгоод өгөөч. 21 аймаг 339 сумыг дөрвөн аймаг дөчин сум болгох шийдвэр гаргаад аль, УИХ-ын 75 “мангуу” минь.


“Эх орон сумаас эхэлнэ” хэлэлцvvлэгт Монгол Улсын бvх сумын төлөөлөл оролцож санал бодлоо солилцсон юм. Тэдний зармын хэлсэн vгийг товчлон хvргэж байна.

Баян-Өлгий, Буянт сум. Цэцгээ:
-Баян-Өлгий нийслэлээс хамгийн их алслагдсан аймаг. Улаанбаатар хотоос 2000 гаруй км-ийн зайтай. Хотод очиж, ирэхийн тулд нэг талдаа 93.600 төгрөгийн зардал шаардагдана. Шинжилгээ өгөх , эмнэлэгт хэвтэх зэрэг нь маш хvндрэлтэй. Бvсийн нэмэгдлийг бас энд дурдмаар байгаа юм. Сум хөгжихгvй байгаад хэт жижгэрсэн байдал их нөлөөлж байна.

Ховд, Жаргалант сум. Болд:
-Манай сум 91.7 мянган хvн амтай. 36.900 нь эмэгтэй 44.700 эрэгтэй буюу нийт хvн амын 51 хувь. Үvнээс 56.6 хувь нь 17-59 насны хөдөлмөр эрхлэх насны хvн байдаг. 44.4 хувь буюу 8653 өрх амьжиргааны баталгаажих төвшнөөс доогуур амьдралтай. 3480 нь нэн ядуу. Төрийн албан хаагчийн цалин 70.000-80.000 төгрөг байдаг нь маш бага бөгөөд энэ нь хаанаа ч хvрдэггvй.

Баянхонгор, Өлзийт сум. Батжаргал:
-Цианы хvчлийн талаар хэдэн vг хэлье. Баян-Овоо сумын Цагаанцахир гэдэг газар Хятадын хөрөнгө оруулалттай алтны компани цианы хvчлээр алт угааж байгаль орчныг маш их хордуулж байна. Ойролцоох Өлзийт, Баян-Овоо, Баацагаан зэрэг сумдын иргэд энэ бодисоор хордсон усыг унданд хэрэглэж хордохоос гадна тэдний vхэр мал ч vvнээс болж маш ихээр vхэж байна. Мөн уурхайг тойрсон гар аргаар алт олборлогч 5000 гаруй иргэдийн нийгмийн асуудлыг хариуцах хvнгvй орхичихсон.

Энэ байдлыг эсэргvvцэж нутгийн 30 гаруй иргэн тэмцэхэд тэднийг баривчилж, байцааж эрхийг нь хохироож байна. Манай төр засаг гадаадын мөнгөтэй иргэдэд худалдагдаж, нутаг орон, ард иргэд, мал ахуйгаа гаргуунд нь гаргаж байгаад маш их эмзэглэж байна. Сонин хэвлэлээр энэ асуудлыг таслан зогсоосон мэтээр бодит байдлаас шал эсрэг зvйлсийг бичиж, ард иргэдийг аймшиггvйгээр хууран мэхэлж байна.

Увс, Завхан сум. Пvрэвгончиг:
-Баруун бvсийн аймгууд нийслэлээсээ алслагдсан хэрнээ нийгмийн халамж vйлчилгээ, цалин хөлс бvгд ижил байдаг. Хот ороход хоёр талдаа 200.000 төгрөг гаруй болдог. Манай сум 2500 хvнтэй. Үvнээс 100 орчим хvн ажил эрхэлдэг. Үvнээс 80 орчим нь төсвийн байгууллагад vлдэх хэд нь хувийн бизнес эрхэлдэг. Бусад нь огт ажилгvй. Эмнэлэгт гэхэд боловсон хvчин, техник тоног төхөөрөмж дутагдалтай.

Наад зах нь шvдээ авахуулахын тулд аймгийн төв орох болдог. Бvсчилсэн хөгжлийн vзэл баримтлалд vvнийг авч vзээсэй гэж хvсч байна. Бэлэн мөнгөний гачаал маш их байдаг. Сумандаа ганц ХААН банкинд бvгд өртэй. Ажилчид нь цалингийн, тэтгэврийн хэн нь тэтгэврийн, малчид нь малаа барьцаалсан зээлтэй гэх мэт. Мөн манай сумын гэрэл цахилгааны асуудал шийдэгдээгvй. Сумын хөгжлийг энэ асуудлаас эхлэх нь зөв гэж боддог. Амьдралаа дээшлvvлье, жижиг дунд vйлдвэрлэл хөгжvvлье, зээл авъя гэхээр цахилгаангvй учраас ямар ч боломж байдаггvй.

Говь-Алтай, Цээл сум. Цэдэнбал:
-Манай суманд малгvй хvн олон байна. Нийт өрхийн 70 гаруй хувь нь малгvй. Зуднаас боллоо л гэлцдэг. Малтай иргэд нь бусдаар малаа маллуулаад сардаа 40-50 мянган төгрөгийн цалин өгч, нэмж төллөх малаасаа арвыг өгөх зэргээр гэрээ хийж байна. Зээл авах боломжтой хvнд хэдэн мал аваад өгчихвөл нэгэнт л хvний мал хариулж байгаа юм чинь амархан малжих боломжтой юм.

Барьцааны хөрөнгөгvй хvмvvс зvгээр суухаас өөр аргагvй байдалд хvрдэг. Иймээс хөнгөлөлттэй зээлийг сумын иргэдэд олгоод зохих хэмжээний хяналтаа тавиад явбал зvгээр байна. Учир нь сумынхан хэн нь юу хийж чаддагийг бvгд мэддэг учраас дэмжээд, өгвөл иргэд боломжийн амьдраад байх нөхцөл бvрдэнэ.