Экстэншиний онолын үндсүүд - 1-р сэдэв: Экстэншиний тухай үндсэн ойлголт Tuesday, November 27, 2007

1. Тодорхойлолт
Экстэншин нь, харилцагч этгээдэд тулгамдсан бэрхшээлээ шийдвэрлэх эрмэлзлийг нь тєрvvлэх, vvнд шаардагдах чадварыг нь олгох зорилгоор зєвлєгчийн экстэншингээс оюуны дэмжлэг vзvvлэх vйл ажиллагаа юм. Экстэншинийг хэрэгжvvлэх vндсэн арга нь зєвлєгєє єгєх vйлчилгээ юм. Экстэншиний явцад харилцагч бэрхшээлийнхээ мєн чанар, уялдааг илvv бодитоор таних бєгєєд ингэснээр бэрхшээлээ шийдэх хувилбаруудыг олж илрvvлэх чадвартай болно. Тvvний бэрхшээл шийдвэрлэх эрмэлзэл нэмэгдэхээс гадна хийх алхмуудынх нь чиг тодорхой болно. Зєвлєгч, харилцагчийн хоорондох харьцаа харилцан хvндэтгэл дээр тулгуурлах бєгєєд зєвлєгч зєвхєн харилцагчийнхаа эрх ашгийн тєлєє vйлчлэх ёстой. Харилцагчийн шийдвэр гаргах эрх чєлєє хєндєгдєх ёсгvй, учир нь гаргасан шийдвэрийнхээ хариуцлагыг харилцагч єєрєє бvрэн хvлээнэ.
Экстэншинийг маш олон янзаар тодорхойлдог бєгєєд Хоэнхаймын их сургуулийн баримталдаг энэхvv тодорхойлолтыг дэмжигчид байхад бас эсэргvvцэгчид ч маш олон бий. Дээрхи тодорхойлолт хvмvvнлэг этикт суурилснаараа онцлогтой. Экстэншин зєвхєн харилцагчид тулгамдсан бэрхшээлийг шийдэхэд чиглэж байж л тvvний итгэлийг алдалгvй оршин тогтнож чадна. Зєвлєгч, харилцагчид ач холбогдолгvй асуудлуудыг хєндсєнєєр vйлчилгээний утга алдагдаж, харилцагчид сонирхолгvй болно. Ийнхvv нэгэнт харилцагчийн экстэншингээс экстэншинд итгэх итгэл нь алдарсан бол vvнийг сэргээх нь бараг боломжгvй. Энэ тохиолдолд экстэншинийг тєрєєс бvрэн санхvvжvvлээд ч vр дvн муутай байдаг.
Экстэншин нь онолын хувьд ухуулга сурталчилгаа, мэдээллийн кампанит ажил, сургалтаас ялгаатай. Гэвч бодит амьдрал дээр бол эдгээрийг хооронд нь ялгахад хэцvv тохиолдол их гардаг. Учир нь зєвлєгч нарын ажил ихэнх тохиолдолд зєвхєн зєвлєгєє єгєхєєр хязгаарлагддаггvй, vvнээс гадна бас мэдээлэл тvгээх, сургалт явуулах зэрэг нэмэлт vvрэг гvйцэтгэдэг. АНУ-д бол экстэншинг сургалттай холбож „сургалт, зєвлєгєє“ гэж хавсарсан нэр томъёог хэрэглэдэг. Гэвч иймэрхvv ерєнхий тодорхойлолтуудын цаана тухайн харилцагчийн бус, „технологийн дэвшлийг амьдралд нэвтрvvлэх“ гэх мэтийн уриан дор олон нийтийн эрх ашгийн тєлєє vйлчлэх зорилго агуулагдаж байдаг.
Экстэншиний зорилгыг тодорхойлохдоо „дээрээс“ тогтоож єгєх биш, харин юуны ємнє харилцагчид тулгарсан бэрхшээлийг тvvнтэй ижил єнцгєєс харж байж, тvvнд чухам ямар мэдээлэл, зєвлєгєє шаардлагатай байгааг илрvvлэх нь чухал. Экстэншин нь харилцагчид бэлэнчлэх сэтгэлгээ суулгах биш, харин єєрийнхєє хvчээр бэрхшээлээ шийдвэрлэхэд нь туслах ёстой. Экстэншиний концепцийн цєм нь ямар нэг бодлого, технологи, эсвэл мєнгє санхvv биш, гагцхvv харилцагч байна.
Харилцагч тєвт экстэншин дараахь vндсэн шинж чанаруудтай:
Экстэншиний гvйцэтгэх vvргvvд тодорхой, ил тод байна. Зєвлєгч зєвхєн зєвлєх ажлаа л гvйцэтгэнэ. Экстэншинийг мониторингтой адил мэтээр ойлгож болохгvй.
Экстэншиний аргачлалын тєвд харилцагч байна. Єєрєєр хэлбэл харилцагч, экстэншиний ажлын тєлєвлєлт, хяналт, vнэлгээ зэрэг бvх vе шатуудад байнга оролцоно
Экстэншин эрхлэгч байгууллага, харилцагч бvлэгт тулгарсан бэрхшээлvvдийг шийдэх хувилбаруудыг тэдэнтэй хамтран боловсруулна.
Экстэншиний арга зvй нь зохион байгуулалтын хувьд аль болох бодитой, зєвлєгчдийн мэдлэг чадварын тvвшинд тохирсон, орон нутгийн хvчин чадалд нийцсэн байна.
Харилцагч бvлгийн доторхи ижил тєстэй талуудыг илрvvлж, тvvндээ тулгуурлан бvлгийн экстэншин явуулж болно.
Хєдєєгийн хєгжлийн талаархи тєрийн бодлого болон эрх зvйн орчныг анхаарч vзвэл зохино.
Харилцагчиддаа санал болгох шинэчлэл байхгvй бол чанартай сайн зєвлєгєє єгєх боломжгvй.

2. Экстэншинд оролцогчид
Харилцагч (vйлчлvvлэгч)
Хєдєє аж ахуйн экстэншиний харилцагчийг дэлхий даяар янз бvрээр нэрлэсээр байна. Тухайлбал „чиглэсэн хэсэг” хэн нэгний тєлєвлєсєн vйл ажиллагаанд хамрагдахаар тодорхойлогдсон хvмvvс гэсэн утгатай), хожигчид (тодорхой vйл ажиллагаанд хамрагдсан хvмvvс ашиг хонжоо олно гэсэн утгатай), эсвэл зvгээр л „ядуучууд“ гэж нэрлэх жишээтэй. Харин бид харилцагч гэдэг vгийг сонгож авсан. Учир нь
… Экстэншин зєвхєн фермерvvд буюу ядуучуудаар зогсохгvй, бас тєрийн, тєрийн бус, хувийн хэвшлийн байгууллагууд, наймаачидтай ч харьцана. Харилцагчид гэдэг ойлголтод хоорондоо адилхан хэсэг хvмvvс биш, харин эрс ялгаатай бvлгvvд багтана. Эдгээр бvлгvvдийг дотор нь тєрєл бvрийн vзvvлэлтvvдээр ангилж болно… (Schmidt et al. 1998)
Экстэншин эрхлэгч байгууллага
Одоогийн байдлаар дэлхийн улс орнуудад дараахь 4 тєрлийн байгууллагууд ХАА-н экстэншин эрхлэн явуулж байна:
тєрийн байгууллага
хувийн хэвшлийн байгууллага
vйлдвэрлэгчдийн холбоо
тєрийн бус байгууллага.
Олон жилийн туршид экстэншинийг зєвхєн тєрийн байгууллагууд эрхэлж ирсэн бол 1980-аад оны сvvлээс тєрийн бус байгууллагуудын оролцоо эрчимтэй нэмэгдсээр байна. Мєн сvvлийн vед фермерvvдийн холбоо, нийгэмлэгvvд энэ салбарт хvчээ авч байна. Хувийн хэвшлийн оролцоо одоогоор хязгаарлагдмал байгаа бєгєєд, vйлчилгээний хєлсєє ихэвчлэн харилцагчаас биш, ямар нэгэн тєсєл буюу хєтєлбєрєєс авах нь тvгээмэл.
1. Тєрийн байгууллага
Экстэншиний хамгийн тvгээмэл тєрийн байгууллага бол ХАА-н экстэншиний vндэсний тєвvvд юм (National Agricultural Extension Center). Ийм байгууллага Монголд 1996 онд Хєдєє аж ахуй, хvнсний vйлдвэрийн яамны дэргэд “Шинжлэх ухааны ололтыг хєдєє аж ахуйн vйлдвэрлэлд нэвтрvvлэх тєв” нэртэй агентлаг хэлбэрээр байгуулагдсан. Зарим орнуудад ийм тєвvvд нь дунд ба их дээд сургуулиудын дэргэд байдаг. Мєн энэ бvлэгт экстэншинд ашигладаг тєрийн мэдлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслvvд ч багтана.
Хєгжиж буй орнууд дахь ХАА-н экстэншиний vндэсний тєвvvдийн нэг нийтлэг шинж чанар нь гадаадын ямар нэг байгууллагаас санхvvждэг учир тухайн байгууллагаас зааж єгсєн аргачлалын дагуу vйл ажиллагаагаа явуулдаг. Олон улс орнуудын туршлагаас харахад энэ хэлбэрийн экстэншин vр дvн муутай байдаг нь тодорхой.
2. Хувийн хэвшлийн байгууллага
Энэ ангилалд дараахь байгууллагууд багтана:
ХАА-н vйлдвэрлэлийн тоног тєхєєрємж, материал (vр бордоо, машин техник г.м.) нийлvvлэгчид бvтээгдэхvvнээ борлуулах зорилгоор экстэншин явуулдаг.
ХАА-н бvтээгдэхvvн буюу тvvхий эд (гурил, мах г.м.) худалдан авагчид тухайн бvтээгдэхvvний чанарыг алдагдуулахгvй байх зорилгоор vйлдвэрлэгчдэд (фермерvvд) экстэншин явуулна.
Сvvлийн vед тєрийн болон мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран ажилладаг консальтингийн vйлчилгээ хєгжиж байна.
Хувийн ємчийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслvvд энэ салбарт хэдийгээр их биш ч гэсэн тодорхой vvрэг гvйцэтгэдэг.
3. Vйлдвэрлэгчдийн нийгэмлэг, холбоод
ХАА-н гол vйлдвэрлэгчид болох фермерvvд єєрсдийн эрх ашгийг хамгаалах зорилгоор холбоо буюу нийгэмлэг байгуулах нь тvгээмэл. Жишээ нь Монголын Гурил vйлдвэрлэгчдийн холбоо, Сvv vйлдвэрлэгчдийн холбоо гэх мэт. Эдгээр байгууллагууд гишvvддээ бvтээгдэхvvн vйлдвэрлэлт, борлуулалт, зээл авах гэх мэт сэдвvvдээр зєвлєгєє єгч, сургалт, мэдээллийн арга хэмжээнvvд зохион байгуулдаг.
4. Тєрийн бус байгууллагууд
ТББ-ууд маш олон янзын бvтэц, vvрэг, зорилготой. Тэд тєрийн болон хувийн хэвшлийн байгууллагуудын хvрч чадахгvй газруудад хvрч, хийж чадахгvй vйл ажиллагааг гvйцэтгэдэг. Тэдний гол давуу тал болох хараат бус байдал нь харилцагч тєвт экстэншин явуулахад эерэгээр нєлєєлдєг. ТББ-ууд бусад байгууллагуудтай байнга хамтран ажилладаг.

3. Харилцагч тєвт экстэншиний vндсэн зарчмууд
Харилцагч тєвт эктсэншин дараахь зарчмуулыг баримталдаг:
харилцагчид чиглэх
тухайн нєхцєл байдалд тохирсон байх
итгэлцлийн уур амьсгал бvрдvvлэх
мэргэжлийн мэдлэг чадвараар хангалттай тєвшинд vйлчлэх
зєвлєгч, харилцагчийн ємнє хариуцлага хvлээх
нєхцєл байдлын шинжилгээ болон vйл ажиллагааны тєлєвлєлтийг хамтран хийх
санхvvгийн эх vvсвэрийг хамтран тогтоох
туршилт хийх санаачилгатай байх
харилцагчдын єєрийгєє зохион байгуулах чадварыг дэмжих
холбоо харилцааг сайжруулах.

Харилцагчид чиглэх
Экстэншин харилцагчийн сонирхол, шаардлагад тулгуурлаж явагдах шаардлагатай. Зєвлєгчийн хийх ёстой эхний алхам нь харилцагчид тулгарсан бэрхшээлийг харилцагчийн тусгаж авч буй єнцгєєс харах явдал юм. Тухайн бэрхшээлийг шийдэхээр зєвлєгчийн экстэншингээс харилцагчид санал болгосон хувилбарууд тvvний хувьд хэрэгжvvлэхэд хялбар, бодитой байх ёстой.
ХАА-н экстэншиний гол харилцагчид болох малчид, тариланчид, фермерvvд маань тодорхой хэмжээний мэдлэг боловсролтой, ажил амьдралын арвин туршлагатай, єєсрдийн гэр бvл, оршин суугаа нутаг орондоо тодорхой vvрэг хариуцлага хvлээсэн хvмvvс билээ. Зєвлєгч харилцагчидтайгаа хандахдаа vvнийг байнга санаж, тэдэнд хvндэтгэлтэйгээр хандвал зохино.
Харилцагчид маань хэвэнд цутгасан мэт хоорондоо адилхан биш учраас тэд нэг ижил бэрхшээлийг єєр єєрєєр тусгаж авдаг. Иймээс зєвлєгч, тухайн бэрхшээлийг шийдэх хувилбар бvрт харилцагчдын зvгээс ирж болох эерэг ба сєрєг хариу vйлдлvvдийг урьдчилан тооцож, аль болох бусдын дургvйцлийг тєрvvлэхээргvй хувилбаруудыг санал болговол зохино.

Тухайн нєхцєл байдалд тохирсон байх
Єгєгдсєн нєхцєл байдлыг хvн бvр єєр єєрєєр тусгаж авдаг. Нєгєє талаар нєхцєл байдал маань єєрєє байнга нэг хэвэндээ байгаад байдаггvй, байгаль, нийгэм, эдийн засгийн хvчин экстэншинйлvvдийн нєлєєн дор vргэлж хувирч єєрчлєгдєж байдаг. Бэрхшээлvvдийг оновчтой шийдвэрлэхийн тулд тухайн бэрхшээлийн vvссэн нєхцєл байдал, нєлєєлєгч хvчин зvйлvvдийг таньж мэдэх нь чухал.

Итгэлцлийн уур амьсгал бvрдvvлэх
Экстэншин амжилттай явагдах нэг vндэс нь харьцааны дараахь тєвшингvvдэд итгэлцлийн уур амьсгал vvсгэх явдал билээ:
євлєгч, харилцагчийн хоорондох харьцаа
зєвлєгч, зааварлагчийн хоорондох харьцаа
экстэншин эрхлэгч байгууллага, салбарынхаа бусад байгууллагуудтай харьцах харьцаа.
1. Зєвлєгч, харилцагчийн хоорондох итгэлцэл дараахь элементvvдээс шалтгаална:
Экстэншиний vр дvнд гарсан мэдэгдэхvйц амжилт (ургацын єсєлт гэх мэт)
Зєвлєгч харилцагчийнхаа хэрэгцээтэй vед нь туслахад байнга бэлэн байх. Vvний тулд зєвлєгч vргэлж харилцагчийнхаа дэргэд байх шаардлагагvй ч гэсэн харилцагч тvvнийг шаардлагатай vед хаанаас яаж олохоо мэдэж байх ёстой
Зєвлєгчийн хєдєє аж ахуйн мэргэжлийн болон зєвлєх арга барилын мэдлэг, чадвар єндєр байх
Зєвлєгч, харилцагч нар нэг тєвшинд харьцах
Зєвлєгч, харилцагчийнхаа мэдлэг, чадвар, хийж буй ажил хєдєлмєрийг нь хvндэтгэх байр сууринаас тvvнд хандах. Ийм хандлагыг зєвлєгчдєд олгох тусгай сургалт явуулж болно.
2. Зєвлєгч, зааварлагчийн хоорондох итгэлцэл дараахь элементvvдээс шалтгаална:
Тэдгээрийн хийх ажил, гvйцэтгэх vvрэг нь тодорхой байх
Байгууллагын тохиромжтой бvтэц
Зааварлагч нарт зориулсан сургалт явуулах
3. Экстэншин эрхлэгч байгууллага, салбарынхаа бусад байгууллагуудтай харьцах харьцааны итгэлцэл дараахь элементvvдээс шалтгаална:
Бусад олон нийтийн болон эрдэм шинжилгээний байгууллагуудтай тодорхой єгєгдлvvдээр тохиролцож хийсэн гэрээ, зєвшилцєл
Бусад экстэншиний байгууллагатай тодорхой єгєгдлvvдээр тохиролцож хийсэн гэрээ, зєвшилцєл.

Мэргэжлийн мэдлэг чадвараар хангалттай тєвшинд vйлчлэх
Зєвлєгчийн єгсєн зєвлєгєєний чанар нь уг зєвлєгєєг гаргахад зарцуулсан мэргэжлийн мэдлэг чадвараас ихээхэн хамаарна. Мэргэжлийн (vйлдвэрлэлийн технологийн) мэдлэг чадвараар хангалттай тєвшинд vйлчлэх дараахь хоёр зам байдаг:
Зєвлєгч єєрєє мэргэжлийн мэдлэг, чадвар сайтай тохиолдолд ихэнх зєвлєгєєг єєрєє боловсруулна, эсвэл
Зєвлєгч єєрєє мэдэхгvй зvйлсээ мэргэжилтнvvдийн тусламжтайгаар боловсруулна.

Зєвлєгч, харилцагчийн ємнє хариуцлага хvлээх
Зєвлєгчийн vйл ажиллагаанд харилцагчид сэтгэл хангалуун байх нєхцлийг хангахын тулд зєвлєгчийг сонгоход харилцагчийн нєлєє аль болох их байлгавал зохино. Тухайлбал фермерvvдийн холбооноос єєрсдийн гишvvддээ зєвлєгч сонгон авч ажиллуулах гэх мэтээр зохион байгуулж болно.

Нєхцєл байдлын шинжилгээ болон vйл ажиллагааны тєлєвлєлтийг хамтран хийх
Харилцагч тєвт эстэншиний хамгийн гол шалгуур бол зєвлєх vйл ажиллагааны бvр эхнээс нь, тухайлбал нєхцєл байдлын шинжилгээ (НБШ) хийх vеэс нь зєвлєгч, харилцагч хоёулаа хамтран ажиллах явдал юм. Ийнхvv хамтарсан НБШ хийснээр зєвхєн тулгарсан бэрхшээлvvдээ зєв таньж, эрэмбэлээд зогсохгvй, харилцагчийн нуугдмал санаа бодол, зорилгыг илрvvлж, бэрхшээл шийдвэрлэх хувилбарууд боловсруулахдаа тусгах боломжтой болно.

Санхvvгийн эх vvсвэрийг хамтран тогтоох
Экстэншин харилцагч тєвтэйгээр явагдах нэг зайлшгvй нєхцєл бол харилцагч, экстэншиний санхvvжилтид нєлєєлєх боломж юм. Хэрэв харилцагч экстэншинийг ашигласныхаа хариуд мєнгє тєлбєл уг vйлчилгээ нь тvvний мэдлийнх болж, тvvний ашиг сонирхолд захирагдах болно. Гэхдээ харилцагч этгээд яг єєрєє биш, харин тєлєєллийн байгууллагаараа (фермерийн холбоо, гурил vйлдвэрлэгчдийн холбоо, хоршооллууд) дамжуулж тєлбєрєє хийх хувилбар амьдралд илvv бодитой.

Туршилт хийх санаачилгатай байх
Зєвлєгч, харилцагчдын шинэ арга, технологи туршиж vзэх санаачилгыг нь байнга дэмжиж, зоригжуулж байх хэрэгтэй.

Харилцагчдын єєрийгєє зохион байгуулах чадварыг дэмжих
Харилцагч тєвт экстэншин нь харилцагчдын єєрийгєє зохион байгуулах чадварыг дэмжих vйл ажиллагаа явуулдаг. Хэрэв харилцагчид єєрсдийн ашиг сонирхлын бvлгvvд байгуулах эрмэлзэлтэй бол энэ зорилгоо биелvvлэхэд нь шаардагдах мэдлэг чадварыг олговол зохино.

Холбоо харилцааг сайжруулах
Харилцагч тєвт экстэншин нь харилцагчдыг хоорондоо холбоо харилцаатай байлгахыг эрмэлздэг. Тєрєл бvрийн уулзалт, ярилцлагуудад харилцагчдыг идэвхтэйгээр оролцуулж, бие биенээсээ туршлага солилцох боломжийг бvрдvvлнэ. Мєн зєвлєгч нарт ч гэсэн тогтмол vечлэлтэйгээр уулзаж, ажлын туршлагаа солилцож байх боломжийг бvрдvvлнэ. Цаашилбал шийдвэр гаргах эрх мэдэл бvхий тєрийн байгууллагууд руу холбоо харилцаа сайтай байж чадвал фермерvvдийн хvсэл сонирхлыг хууль тогтоомж, тогтоол шийдвэрvvдэд тусгуулах найдвар бий.

4. Экстэншиний vvрэг, оролцогчид, хариуцлагын тогтолцоо
Экстэншин эрхлэгч байгууллага болон тус байгууллагын ажилтан зєвлєгч нарын гvйцэтгэвэл зохих vvргийг vндсэн (гvйцэтгэвэл зохих), дайвар (гvйцэтгэх албагvй боловч vндсэн даалгавруудын биелэлтэд эерэгээр нєлєєлєх) ба зохисгvй (ийм vйл ажиллагаа нь зєвлєгчийг дарга буюу харгалзагч шиг харагдуулдаг) гэж гурав ангилдаг (бvдvvвч 1).